Myhal Lyzhechko Opinion

Знали сьте писати по-русинськы

Доброго здоровля! Не так давно быв им дома, у Кушници. Мав им час тай дяку показковати з містными молодыми людьми, што прийшли си одпочити звечера «на штацію».

Єден из них, што ся пише руно так, ги я, просит ня: «Мішу, навчи ня говорити по-русинськы!». Чесно, мало м ся не зачав быв сміяти. Не завто, ож сякый вопрос є дачим чудный авадь смішный. Просто тот хлопак уже звідав ся мене тото по-русинськы — даже кидь вӯн тото навгул щи не поняв. Я не маву што го учити! Но, маймало што ся кыват бисїды. Може тоды годин им го навчити писати? Може быти, но туй тоже сут нюансы, за які якраз дораз заприказуєме.

Нараз вам уповім, хоть исе вас, направду, годно шоковати, авадь, як мінімум, доста изчудовати: скорше всього, уже сьте самі писали по-русинськы, даяк давно, даже кидь тото не тямите. Кидь вы на сюм сайтови у первый раз, та ачий си думаєте: «Мигаль зачав тройити» — но не спішіт выдмітовати сесю ідею. Дораз вам ушытко розкажу.

Тко первый писав по-русинськы?

Туйкы треба зайти дуже из далека, накурто спомнити за тото ож єдно авадь другоє письмо мож выдносити ид сюв авадь другӯв бисїдї никавучи на читаво повно факторӯв, помежи котрыма треба, што кым май важно, спомнити за самоідентифікацію чилядника, котрый тото писав, тай його никаня на тоту бисїду; так само ай за ґраматичні формы тай слова, што у письмови были выхоснованы, не утїкавучи ай выд історичной добы, у котру тото ся писало. Так, наприклад, написані подаґде у старых пещерах монастыря у Карпатах ґрафіті, выдовбані у каменьови почти тисячу рокӯв назад, тяжко буде выднести конкретно ид бисїдї русинськӯв, даже кидь писали ся людьми, які были мойими прямыми кровными прародичами. Писати тоды знав мало тко, тай писав по-церковному (церковнословянськов бисїдов), котра выд йих живої бисїды може не силно, но доста замітно, рӯзнила ся.

Перві тексты, у котрых наисто видиме ґраматичні рисы тай лексику, котру можеме точно кликати «нашов», видиме у «Няґӯвськӯй Постилі», што была написана в рокови 1559, кидь вірити історикам. Сама «постила» є збирьков церьковных текстӯв, трактовань Євангелія простов народнов бисїдов. Тоды была така мода у Европі, люди зачинали много де товмачити церьковні тексты «май по-простому». Никавучи уже днишньыма очима, можеме казати, ож исе быв первый (первый што ся усокотив) читавый текст по-русинськы.

У кӯнци 19. стороча стрічаєме літературноє кываня, котроє кличут «язычіє». Было банално пробов вытворити даякый літературный стандарт про чилядь, де бы были ай рисы локалных говорӯв, ай ґраматичні формы из другых бисїд, (ги російська тай церковнословянська) схосновані, обы усокотити час. Люди, што писали язычієм, мали неєднакоє никаня на ситуацію. Была ай така арґументація, ож лїпше зачати писати сяк, намішано, гикой чекати, коли ся вытворит літературна форма сугубо на живӯй бисїдї, на живых діалектах — бо процес творіня такого стандарта быв бы дуже трудный тай тягнув бы ся в тот час так довго, што люди могли не успіти його учинити до повного асимільованя чиляди. Скорше стояла звіданка «лїпше зачати писати хоть даяк, ги не писати домак».

Помежи «постилов» тай «язычієм» 19. стороча тоже повно всячиного ся творило, выдавали ся ай ґраматикы русинські (ци карпаторуські?) — спомнити лиш за ґраматику Арсенія Коцака (1768 рока) тай ґраматику Михаїла Лучкая (1830 рока). Айбо тото дуже довга тема, за яку мы из вами поговориме даяк у другый раз. На дниська треба си утвердити єдно: провба писати «по-нашому», бисїдов народнов, прийшла не днись тай не вчора — не ож я собі исе сам придумав.

20. стороча было многым май інтересным, бо кроме цырганя українофілӯв тай москвофілӯв было ай доста народовых інтеліґентӯв, які віровали, ож наша бисїда може жити сама, а не мусит ся прятати пуд корчиком даякої другої.

Руснацька бисїда у телефонови

Перескочиме нараз у рокы 2001-2004. У мене у селови зачали ся появляти перші мобілні телефоны, а услїд за ними ай сіґнал выд вышкы, обы из телефона быв даякый хосен. Айно, ипен у сякӯм порядку: раз телефоны, а дале вышкы. Сяк было сугубо спозад того, ож перві телефоны были у тых, тко робив даґде за гатаром та купив си телефон уже там, бо было на хосен по роботах, а пак привӯз домӯв у жебови — пак не лишати го там ачий?

Ужек як быв сіґнал, та мож ся было бавити у комунікацію, писати SMS, пробовати звонити. Тоды щи была тота добра бавка из первыма двома сікундами задарь, та чилядь ся наскоринько навчила за тоты дві секунды казати ушытко што треба, закидь «не изтягло гроши». Айбо ипен нам туй май інтересні будут SMS. Тямлю тото так ги дниська: держу в руках шовґоровый Ericsson T40, учу ся «чиські буквы». Тото быв момент вошколованя, коли писати знав им лиш кирилічныма буквами, а телефон знав лише латінські. Як брат ми, так шовґор писати смс уже знали тай передавали ми свою мудрӯсть, ож T так ай буде Т, а U буде нашов У. Поясньовали ми, як укласти у тоты символы наші звукы.

Скочиме на єден гӯд упереда. Телефонӯв стало май много — ай у мене у жебови уже ся тряс Siemens C35, котрый им дӯстав выд брата, кой си тот купив май новый. Прилїтат ми выд сокласника смс-ка «T de?». Дешіфровати туй уже нич ни треба, мӯй моозок тото легко озвучує ги «Ты де?». Так ся стало, ож мӯй сокласник доста легко адаптовав си у голові, ож латінська (чиська) I пише ся на наш звук [і], букву Y пише на наш звук [и]. Но а на наш звук [ы] вӯн нияку добру букву не найшов, та не писав там нич. На єдного бока у сьому даже быв смысел, бо алфабет иппен так читали сьме: «а, бы, вы, гы, ды…», та про нас тот звук там уже гибы є. Туй треба спомнити щи ай тото, ож я у тот час написав бы «ty», бо быв им дуже шіковный у школї, та знав им писати «правилно». Правда, писав им за правилами другої бисїды, а мӯй сокласник, котрый ся файными оцїнками похвалити не мӯг, многым лїпше знав чути нашу бисїду а розуміти ож «ы» є окремов фонемов выд «и» сугубо інтуінтивно, без вошколованя. Розумів, ож «и» тай «ы» тото сут два, ай писати на письмови йих єднако не вартує. Сюды уприклад идут ай «bvis vcora u skoli?» («бывісь учора у школї?»), «ja ne bv na urokax» («я не быв на уроках»), тай повно-повно другого.

Туй ся вас хочу зазвідати: ци можеме казати, ож исе было написано по-русинськы? Казав бым, ож айно, якраз спозад слїдувучых причин:

  • Чинив ся на письмови роздїл помежи «и» тай «ы», тай нитко малого дїтвака у Кушници исе не учив. Тото было натурално, інтуітивно, а главной — сістематічно! — бо писав вӯн сяк фурт. Туй не можеме казати ож «вӯн просто не знав добре писати», авадь «тото му лиш раз сяк наскочило».
  • Так писали много тко у тот час, не лиш сись єден мӯй сокласник. Исе была фурташня практика.
  • Сякоє ся стрїчало ай потому, кой уже прийшли телефоны из кириличными алфабетами. Хоть май мало, но тоже до даякого часу ся попадало.

Чого сяка практіка заникла? Туй довго думати ай глядати не треба. Сякоє письмо вытручала гет банална «грамота», вошколованя чиляди у школах тай університетах, легка доступнӯсть матеріалӯв на читаня по-російськы тай по-украйинськы усягды. 20 рокӯв назад, жиючи у Кушници, мож было ся силно не творити на украйинську бисїду поза школов, ай супокӯйно си жити тай ґаздовати. Уже дниська видиме сперед очима многым бӯлше текста — главноє спозад телефона, котрый, скорше всього, руно типирь держите у руках.

Туй ушытко дуже просто: навык писати не є дачим, из чим єсьте ся родили, вӯн ся формує из часом никавучи на тото, як тай де вы пишете, а главной — што вы читаєте, якої бисїды вам бӯлше всього паде у око. Никавучи на исе усьо, не чудно, ож 20 годӯв назад у Кушници многым бӯлше дїтвакӯв писали по-украйиськы гӯрше гикой дниська. Не завто, ож не были розумні, ай завто, ож не видїли так много прикладӯв письма сперед собов. Тай наопак — писали лїпше по-русинськы, бо пробовали писати живов бисїдов, из многым меншов призмов «правил», ож як слобӯдно, а як не слобӯдно передавати звукы сима гачками у телефонах.

Вертавучи ся ид зачаткови сиї бисїды: ануж, спомніт, ци писали сьте смс-кы адсяк? Поруняйте из тым, як вы пишете дниська, кой уже многым бӯлше єсьте обкладені парадиґмами, ож як писати мож, а як — нє. Тай уповіжте самі собі, ци писали сьте дїтваком по-русинськы.

Што из сим дале?

Зась сїдаєме у наш телепортач у часови тай скачеме у рӯк 2010, коли автор сього текста, Мигалько, домак перестав писати по-русинськы, бо не никавучи на любов ид своюй бисїдї, рвав ся у ньому ідеалішта, котрый гойкав: «Писати треба сугубо ґраматично справно! А кидь ниє ґраматикы — нїшто писати!».

Благо дниська ми уже полївило, уже никаву на ситуацію инчако. Типирь уповім сяк: лїпше писати як знаєте, ги не писати домак, бо перві тексты на каждому языкови, не лишек по-русинськы, писали ся из головы людьми, котрі ниґда шуга ґраматику тої бисїды у школї не учили. Давайте ся лїпше руняти на них, а не на мене молодого.