Najperše musyme zrozumity, že sytuacyja, v jakij sme sja našly tak v Evropi, jak i v Ameryci neje vpolni pryčŷnena lem našŷma dijanjamy. Jak ste členom dyjasporŷ, to ne znate jak besiduvaty po rusyn'skŷ, any ne znate nykoho, chto v tŷm jazŷku besiduje, bo tak zakladala narokom vedena politŷka. Jak vzahali ne znaly ste, že ste Rusynom, bo ste dumaly že ste Slovak, Poljak, Ukrainec, Madjar abo Rosyjanyn, to tiž zato. Proces, v jakŷm zamanifestuvaly sja totŷ realyi, vzjal sja od toho, što nazŷvat sja vŷmazuvan'om Rusyniv, a joho pojasninja zaležŷt od storonŷ, jakij oddat sja holos.

Vŷmazuvanja Rusyniv odnosyt sja do procesu abo tendencyi, v vŷnyku jakŷch Rusynŷ sut fal'šŷvi predstavljanŷ, delegitŷmizuvanŷ abo prysvojuvanŷ, i prez ostatnich 155 rokiv bŷlo vseprysutne. Žebŷ zrozumity, što to dokladni označat v praktŷci, možeme perejty prez holovnŷ prymirŷ toho javyska až dodnes. Chocki može sja toto vydity jak dolha i tjažka pereprava, to znanja osnovnŷch podij jest konečne, bo sama observacyja našoj teperišn'oj sytuacyi ne dostarčat jej pojasninja. Što vece, ne majučŷ mapŷ toho, što sja podilo, ne budeme mohly vtečŷ od toho, što jest. Našŷ travmŷ jak narodu možna bŷ zapysaty v hrubij knyzi, ale tot korotkij perehljad starčŷt žebŷ zachovaty jasnist perekazu.

Pervistna forma vŷmazuvanja Rusyniv mala misce v časi madjaryzacyi v Avstro-Madjarach v rokach 1867-1918, koly to urjad v Budapešti pribuval asymiljuvaty svoi menšŷnŷ do bŷtja Madjaramy. Tota zrada zakinčŷla vece jak tysjačlitni spravedlyvŷ reljacyi medže tŷma hrupamy. Nekotrŷ z našŷch istoryčnŷch postati z dnja na den staly sja madjaramy v istoryčnŷch knyžkach, rusyn'skŷ nazvyska zminyly sja na Madjarskŷ, a prymusove včŷnja madjarskoho jazŷka jak jedynoho stalo sja normom.

V elitarnŷm dyskursi časte bŷlo stverdžŷnja, že vel'o ljudy na selach toho vlasni chtilo. Naš budytel' Aleksander Duchnovyč (1803-1865) dosterjuh tot problem už skorše jak v 1867 r. I už v rokach 1840. Rozpočal peršŷj velykij ruch gu intelektual'nij avtonomii Rusyniv. To započatkuvalo robotu paru našŷch heroiv, što utrymaly našu dostomennist jak žŷvu navet v najhiršŷch časach.

V tŷm okresi nastupyla emigracyja do Amerykŷ. Počatkovo bŷla ona zvjazana z ekonomičnŷm chosnom, bo terytoryi, jakŷ lyšaly Rusynŷ, bŷly najbidnijšŷ v cilŷm subkontynenti. Chlop, što robyl v ameryci paru rokiv, mih vernuty dochŷž, kupyty gazdivku i iščŷ ostalo mu hrošŷ. Po dajakŷm časi vel'och Rusyniv sja lyšŷlo v Ameryci z pryčŷnŷ štoraz hiršoj politŷčnoj sytuacyi tamtoho času. Ne znatja, jak vel'o Rusyniv ostaly stračenŷ v nastupstvi toj politŷkŷ, ale što najmenše parudesjat tysjačŷ sja asymiljuvalo.

Perša svitova vojna prynesla nahlu zminu i zakinčŷnja poperednich form politŷčnoho hnoblinja. Teper, koly Avstro-Madjarŷ bŷly v stani vojnŷ z Rosyjom, karpatskŷch i halyckŷch Rusyniv (obi hrupŷ v tŷm časi meškaly v Avstro-Madjarach) posterihano jak potencyjne zahrožŷnja zo vzhljadu na ich rusofil'skŷ konotacyi. Rusofil'stvo v tŷm konteksti odnosyt sja do okryslenoj zbirkŷ idej o dostomennosty potomkiv Rusy i ich zvjazku z deržavamy, v jakŷch prožŷvaly.

Pervistna Rus' bŷla polučena jak konfederacyja. Navet v procesi samodil'noho rozvytja Moskvŷ na Schidnij Rusy i vlučŷnja zachidnich obšŷry prez Ričpospolytu začaly javljaty sja považnŷ politŷčnŷ podilŷ, takŷ jak spomnenŷj skorše podil na Moskaly i Rusyniv. V zvjazku z tŷm ideja z'jednanja Rusy v ramach jednoho korolivstva bŷla prytihajuča dlja hrup, kotrŷm hrozyla asymiljacyja.

V časi vojnŷ avstryjskij urjad vjul politŷku masovŷch represyj i vŷnyščŷnja rusyn'skoho naselinja. Morduvanja dijačiv bez sudovoho procesu bŷlo na Lemkovyni barz časte, a z rozkazu urjadu zbuduvano peršŷj v Evropi koncentracyjnŷj lagjer Talerhof. To hŷn tysjačŷ Lemkiv-Rusyniv i halycyjskŷch intelektualistiv zhŷnulo v strašnŷch obstavynach. Neljudskŷ podii z lagru bŷly opysuvanŷ v gazetach takŷch jak «New York Times», de brutal'nist podij predstavljano prez reljacyi svidkiv. Bez osterežŷnja, chtosy mih bŷty sputanŷj motuzom i zabytŷj nožom v baraku. Často prypadkove «šturkninja» stražnyka mohlo skinčŷty sja smertju. Na tereni bŷvšoho lagru pobuduvano lotnysko, a joho žertvam ne postavleno nyjakoho pamjatnyka. Avstryja dodnes ne pryznaje sja do svoich zločŷniv. Cy možna sobi ujavyty, žebŷ nacystskŷ lagrŷ bŷly tak cil'ovo zabŷvanŷ?

Okrem tŷch dijan' urjad avstryi rozpočal proces cilkovytoj delegitŷmizacyi Rusyniv. Z pryčŷnŷ toho, že ukrain'ska dostomennist bŷla posterihana jak menše voroža vzhljadom avstryjskŷch urjadiv, promuvano jej sered Lemkiv-Rusyniv i halyckŷch Rusyniv, mymo že bŷla to im vibča ideja. Ne možna bŷlo bŷty prosto Rusynom, bo bŷlo toto posterihane prez vladu jak pidozrene. Miscevŷ instytucyi ostalŷ znyščenŷ, a ich ukrainofil'skŷ odpovidnykŷ mohly svobidni dijat

Tot proces znuščanja sja bŷl kinc'om rusyn'skoho narodu —vŷšol z vojnŷ pokryvdženŷj, ale žŷvŷj, choc už bez svoich najvekšŷch lideriv i intelektualistiv. Rik 1918, jakij označal konec vojnŷ, odnotuval tiž peršu pravdyvu probu uzŷskanja prez Rusyniv narodovoj nezaležnosty. 5 hrudnja 1918 r. hrupa 500 Rusyniv zo 130 sel oholosyla povstanja Lemkivsko-Rusyn'skoj Narodovoj Respublykŷ. Na jej čeli stanul Jaroslav Kačmarčŷk, lemko z Bilcarevŷ. Oficyjni hranyci toj lemkivskoj respublykŷ obnymaly pravi cilu etničnu Lemkovynu i nekotrŷ terytoryi na zachodi.

Bŷla to hidna proba, navet jak micno zdezorganizuvana. Novŷj urjad ne bŷl v syli utvoryty syl'nu central'nu vladu. Šŷroko znanŷj jest opys Symeona Pŷža z joho knyžkŷ «Korotka istoryja Karpatskoj Rusy». Každe selo malo vlasnu radu, jaka pidnymala rišŷnja, što iščŷ barže oslabljalo deržavu jak cilist. Ljude ne rozumily i ne pribuvaly ponjaty real'nosty tovdŷšnich politŷčnŷch podij. Vkincy, koly prylučŷnja sja do rosyi bŷlo nemožlyve, lemkŷ rišŷly dolučŷty sja do svoich brativ i sester na Pidkarpatskij Rusy.

Mŷ, rusyn'skij narid, prožŷvajučŷj v blyzkŷm osadnyctvi v poludn'ovŷch častjach halycyjskŷch administracyjnŷch jedynyc Novoho Tarhu, Novoho Sanča, Hrŷbova, Gorlyc, Jasla, Krosna i Sanoka ne chočeme bŷty vlučanŷ do pol'skoj deržavŷ i prahnemne dilyty dolju našŷch brativ [prožŷvajučŷch] v povitach spiskŷm, šaryskŷm i zemplin'skŷm jak jedna nepodil'na geografična i etnična jedynycja.

5 hrudnja 1918 r.

Na žal', tot pljan nykoly ne doždal sja realizacyi. Tak tovdŷšnij gubernator Pidkarpatskoj Rusy, Hryhoryj Žatkovyč, Rusyn-Amerykanyn, jak i Čechoslovacyja i Pol'šča, protyvyly sja tij integracyi. Ostatočni, pol'ska vlada rozvjazala lemkivsku Respublyku v 1920 r. I postavyla jej vedučŷch pered sudom. Totŷ procesŷ bŷly barz lahidnŷ, porivnujučŷ z tŷma, što ich maly Ukrainci vo Schidnij Halycyi, a po ich zakinčŷnju pol'skij urjad v vekšŷni lyšŷl lemkiv v spokoju. Bŷla to jedna z vel'och pryčŷn, što dovely do značučoj rižnyci v posterihanju pol'skoj deržavŷ prez totŷ dvi hrupŷ až do Druhoj svitovoj vojnŷ.

Terror v Bohemii v reljacyi kongresmena Medilla Makkormika

New York Times, 1917

Rusynŷ na Pidkarpatju dosvidčŷly cilkom inčoho svita. Podibni jak lemkŷ, vekšŷna Rusyniv po zakinčŷnju vojnŷ chotila prylučŷty sja do Rosyi. Ne bŷlo toto možlyve z logistŷčnoho puntu vydžŷnja, bo pol'šča kontroljuvala velykŷ obšŷry zachidn'oj Ukrainŷ i Bilorusy znanŷ jak Kresŷ. Najbarže vŷsunena na zachid čast bŷvšoho Sovitskoho Sojuza i schidnja hranycja pidkarpatskoj rusy bŷly oddilenŷ od sebe o što najmenše 200 km. Choc velyka čast politŷčnoj kljasŷ Rusyniv v tamtŷm časi domahala sja dajakoho roda nezaležnosty, urjad Vil'sona v Ameryci povil im, že jedynom real'nom opcyjom bŷlo bŷ vlučŷnja do Čechoslovacyi.

V ramach toj umovŷ schidnja čast Karpatskoj Rusy (z vŷlučŷn'om prjašova) dostala bŷ avtonomiju. Tak jak v prypadku vel'och medženarodnŷch dobesiduvan' z toho času, obitnyci ne realizuvano do kincja. Avtonomija Rusyniv bŷla što najvece notatkom na papery i peršŷm sučasnŷm projavom zinternalizuvanoho pidporjadkuvanja našoho narodu. Čechŷ i Slovakŷ zapolnyly provincyjonal'nŷj urjad, jakij sam mal i tak nevelyku vladu porivnujučŷ z tŷm, što mu obicjano. Otčŷzna Rusyniv bŷla tiž posterihana jak egzotŷčne, zaostale misce, jakomu brakuvalo cyvilizacyjnoho rozvoju porivnujučŷ z reštom deržavŷ.

Urjad Čechoslovacyi bŷl i nekompetentnŷj, i kontroljujučŷj. Domašnja vojna v rosyjskij imperyi pryčŷnyla, že vel'och bŷvšŷch ukrain'skŷch vojskovŷch i inteligentiv oselylo sja na Pidkarpatskij Rusy v cily ukrainizacyi toj obšŷry. Čechoslovackij urjad nyč ne zrobyl, žebŷ toto strymaty. Miscevŷ Rusynŷ bŷly piddavanŷ manipuljacyi prez ukrain'skŷch nacionalistiv z pomočom rižnŷch ekonomičnŷch i kul'turovŷch seredkiv. Idei Duchnovyča i rusyn'skij jazŷk začaly bŷty postupom času vŷmazuvanŷ, bo bŷly cilkom sperečnŷ z novom fal'om teoryj o ukrain'skosty Karpatskoj Rusy. Najhirše malo pryty po perevoroti 1938 r., jakij obalyl legal'nŷj urjad Pidkarpatskoj Rusy.

To, što bude znane jak projekt Karpatskoj Ukrainŷ, uformuje obstavynŷ dlja najhiršoj epochŷ v istoryi Rusyniv. Ukrain'skŷ nacionalistŷ z halyčŷnŷ utvoryly armiju pichotŷ znanu jak Karpatska Sič, što perekročŷla Karpatŷ i zaatakovala čechoslovackŷ vojska, koly čechoslovacka deržava sja už rozpadala. Nakonec maly uspich i oholosyly t. Nz. karpato-ukrain'sku deržavu. Dopomahala im žmen'ka miscevŷch Rusyniv, takŷch jak Avgustyn Vološŷn, jakŷch možna bŷ dnes okryslyty jak politŷčnŷch oportunistiv, pidčas koly učast reštŷ naselinja v urjadi abo armii bŷla pravi zerova.

Karpatska Sič bŷla ideovo styslo povjazana z ul'tranacionalistŷčnŷma hrupamy v zachidnij Ukraini, takŷma jak OUN (Organizacyja Ukrain'skŷch Nacionalistiv), što bŷla odpovidal'na za masakru Poljakiv na volŷny i pomahala nacystam v masovŷch mordach Žŷdiv v Ukraini. Totŷ regionŷ bŷly misc'om reguljarnŷch antysemit'skŷch pogromiv v poperednim stolitju, koly na Pidkarpatskij Rusy v cilij jej istoryi ne dišlo do any jednoho. Mymo všŷtko, madjarska armija znyščŷla malu armiju Karpatskoj Ukrainŷ i oficyjni zaanektuvala terytoryju, kotrom rjadyly už inakše, jak doteper. Tŷm razom urjad Madjar faktŷčni pomahal rusynifikacyi pidkarpatja, što tŷrvalo pravi pjat rokiv. Tota čast Karpatskoj Rusy bŷla v rukach Madjariv do 1945 r., koly ostala prylučena do sovitskoj Ukrainŷ pid pretekstom, že jest to ukrain'ska etnična terytoryja, i ostala peremenuvana na Zakarpatsku oblast. Tak začaly sja dekadŷ molčanja.

Dekadŷ Molčanja to čas medže 1945 a 1991 rokamy, koly všŷtkŷ deržavŷ, de prožŷvaly Rusynŷ (okrem Juhoslavii) zdelegalizuvaly rusyn'sku dostomennist i jazŷk. Okrysljanja sja jak Rusyn vjazalo sja z nebezpekom vjaznyci abo, što hirše, smerty. Vjazy medže Rusynamy a ich didyctvom ostaly zorvanŷ zo vzhljadu na konsekvencyi ich prodolžanja. Komunikacyja medže Rusynamy v otčŷzni a dyjasporom ostala vtjata, tak samo bŷlo navet medže rusyn'skŷma regionamy.

Nepronyklyvŷ hranyci medže Sovitskŷm Sojuzom a joho rižnŷma satelitamy označaly cilkovytŷj konec bud-jakoho dyjalogu. Hrekokatolycka cerkov tiž bŷla peresliduvana, a vel'och religijnŷch lideriv ostalo stračenŷch prez sovitsku vladu. Rešta musila dijaty v podzemlju, jak chotily peretŷrvaty.

Našŷ ljude bŷly prymušanŷ do prynymanja novŷch etničnŷch dostomennosty i chodžŷnja do specyjal'nŷch škil, stvorenŷch do speranja toj štučnoj konversyi. Naprymir, Rusynŷ z Prjašova musyly vŷberaty, cy identŷfikujut sja jak Slovakŷ, cy Ukrainci, pry čŷm vekšŷna vŷberala peršu opcyju. Na pidkarpatskij Rusy ukrainizacyja bŷla kvestyjom deržavnoj politŷkŷ i tŷrvat od času aneksyi Pidkarpatskoj rusy v 1945 r. dodnes. Rusyn'skij jazŷk stal zakarpatskŷm dyjalektom, a rusyn'ska kul'tura – zakarpatskom kul'turom. V Rumunii, de ležŷt nevelyka čast hucul'ščŷnŷ, jej naselinja tiž ostalo okryslene jak Ukrainci. Každŷj, chto sja protyvyl tŷm obstavynom abo hvaryl pravdu o sytuacyi, bŷl skoro vjaznenŷj abo karanŷj na hrošŷ. Až po zanepadi Želiznoj Zavisŷ v 1989 r. i Sovitskoho sojuza v 1991 r. sytuacyja začala zminjaty sja na lipše.

V tŷm časi cila Lemkovyna ostala znyščena v 1947 r. zhidni z idejom, že Rusynŷ to Ukrainci, a strymanja dijan' Ukrain'skoj povstančoj armii vŷmahalo cilkovytoho usuninja Ukrainciv, što iščŷ prožŷvaly v Pol'ščŷ. Nazŷvat sja toto lemkivskŷm etnocydom i bŷlo kulminacyjom politŷkŷ, što začala sja od Avstryjakiv i ukrain'skŷch nacionalistiv i tŷrvat dodnes v sučasnij Ukraini. Pravi všŷtkŷ lemkivsko-rusyn'skŷ sela ostalŷ docjap zhorenŷ abo zaselenŷ poljakamy po vŷhnanju lemkiv. Čechoslovackij urjad bŷl tiž tomu vynnŷj, bo zaper hranycju z Prjašivskom Rusju, strymujučŷ Lemkiv pered vtikan'om hŷn. Každŷj, koho ne ubyly, ostal pereselenŷj do zachidn'oj Pol'ščŷ, de vel'och z nas prožŷvat dodnes, z vŷnjatkom 10 000, jakŷm povelo sja vernuty od kincja 50. rokiv.

Dodnes odčuvame naslidkŷ tŷch podij v rusyn'skŷch regionach. Trydcet rokiv myru i uznanja v vekšŷni deržav, de žŷjut Rusynŷ, ne usunulo pjatna z mynuloho. Real'nist jest taka, že vekšŷna z nas žŷje z nym dodnes. Politŷka Ukrainŷ polihat na dekljaruvanju, že Rusynŷ sut Ukraincjamy, a v miru jak urjad Ukrainŷ staval sja štoraz barže nacionalistŷčnŷj, probŷ vŷmazuvanja Rusyniv sut štoraz vŷraznijšŷ. Teper zas ljude na pidkarpatju sut areštuvanŷ za vŷpovidanja sja protyv dijanjam deržavŷ i nastupuje polnŷj atak na rusyn'sku kul'turu. Navet Rusynŷ-Amerykanŷ, takŷ jak andy varhol, sut uznavanŷ za Ukrainciv z pomočom propagandovŷch doslidžŷn' i Ministerstva Zahranyčnŷch Sprav. Tablyci z nazvyskamy lokal'nŷch rusyn'skŷch heroiv sut zminjanŷ na mena ukrain'skŷch nacionalistiv pid vydom desovjetŷzacyi.

Našŷ kul'turnŷ instytucyi pravi v cilosty finansuvanŷ i kontroljuvanŷ prez deržavnŷ urjadŷ Slovacyi, Rumunii i Pol'ščŷ, jakŷ boronjat bud-jakŷch dijan' poza ustalenŷm z horŷ kursom. Ne može bŷty besidŷ o avtonomii cy pereprosynach za podii z mynuloho. Totŷ že urjadŷ ne zrobyly nyč, žebŷ boronyty prav Rusyniv na ukraini i na každŷm kroku poperaly interesŷ Zachodu.

Djakujučŷ velyčeznij borbi, mŷ iščŷ žŷjeme i sme blyzko najvŷsšoho rivnja rusyn'skoj svidomosty od časiv Druhoj svitovoj vojnŷ. Novŷ projektŷ javljajut sja na cilŷm sviti, jak nykoly skorše, a desjatkŷ ljudy v Evropi i za jej hranycjamy doznajut sja o svoim pochodžŷnju. Velyka čast z nych choče skinčŷty naše vŷmazuvanja. Jednak joho zahrožŷnja sja ne zmenšŷlo, bo sme nesvidomŷ joho istoryi i zasjahu. Pravi každa interakcyja, jaku mame z tŷma, što namy rjadjat, jest naznačena dynamikom pidporjadkuvanja.