Problem z rusyn'skŷm jazŷkom ne ležŷt v joho suty, ale v joho statusi. Jest vin posterihanŷj jak štosy, što treba lyšŷty do kontaktiv v chŷžŷ cy seli, ni jak jazŷk, što može bŷty schosnuvanŷj v literaturi cy mejnstrymi.

Každŷj, chto uvažni prysmotrjuje sja sytuacyi už toto znat. Molodŷ chosnujut rusynjskij jazŷk v kontaktach z rodynom cy blyzkŷma pryjateljamy, ale ridko chosnuje sja ho v interneti cy poza selom. Očŷvydno, sut ričŷ jakŷch ne treba zminjaty. Neje toto ponyžajuče any škodlyve, že rusyn besiduje zo slovakom z bratyslavŷ po slovackŷ. Jest toto precinj urjadovŷj jazŷk toj deržavŷ. Ne ide o toto, žebŷ sja ne komunikuvaty v peršŷm jazŷku narodu sered jakoho sja žŷje.

Najbarže nepokojuča jest zmenšajuča sja vartist ridnoho jazŷka sered rusyniv. Realjnist jest taka, že veljoch molodŷch ljudy na Zakarpatju i Slovacyi ne znat i ne besiduje po rusynjskŷ tak dobri, jak ich rodyče i didove. Štoraz častijše začŷnat dominuvaty ukrainjskŷj jazŷk, tiž sered rusynjskoho naselinja na Zakarpatju.

Možna toto prypysaty nasylenŷm stremlinjam, žebŷ včŷty ukrainjskoho jazŷka, negatŷvnomu posterihanju osoblyvosty Zakarpatja prez reštu deržav i veljom inčŷm važnŷm kvestyjam. Všŷtkŷ totŷ hev ignoruju.

Každa z nych ma druhorjadne značŷnja dlja našoj spravŷ. Bŷty može to ony postavyly nas v tij sytuacyi, ale napravlinja ich neje sposobom, žebŷ sja od nych spasty. To našŷ vlasnŷ nepovodžŷnja pohlubljajut zanepad jazŷka. Vozme jako prymir kvestyju braku kodyfikacyi. Maly sme 30 rokiv na rozvjazanja toho problemu, ale do dnes ne možeme toho dovesty do kincja. Tak jakbŷ každŷj v dyjalektiv bŷl tak važnŷj, že ne možeme sja zhodyty na jeden standard.

Koly bŷ sme vzjaly pjatjoch rusynjskŷch pysateliv z poljščŷ, Slovacyi i Ukrainŷ, pravdopodibni každŷj pysal bŷ v inčŷm standardi. Teoretŷčni každŷj z nych bŷl bŷ v syli zrozumity, što napysaly druhŷ, ale z dajakŷma problemamy. Jak sja toto ma do unifikacyi kuljturŷ i jazŷka?

Ne možeme, až i jak narid, dobesiduvaty sja što do standardu, tak, žebŷ každŷj i vsjady mih zrozumity chosnuvanŷj jazŷk. Jak v takŷm razi mame bŷty zdibnŷ rozvjazaty považnijšŷ problemy? Rusynjskij jazŷk neje vŷnjatkovŷj z jazŷkoznačoho cy istoryčnoho punktu zrinja. Jest vŷnjatkovŷj dlja nas, bo jest našŷm didyctvom i holosom našŷch predkiv, ale nyč v «po-našomu» neje barže hidne uvahŷ, jak v ukrainjskŷm cy rosyjskŷm jazŷku.

V italyi sut 34 ridnŷ jazŷkŷ i, boh lem znat, kiljko dyjalektiv, ale jakosy povelo sja im vŷpracuvaty standard, jakij všŷtkŷ sut v syli chosnuvaty. Bŷlo to dlja nych važne z jednoj holovnoj pryčŷnŷ: zjjednanja i konsolidacyi italjanjskoj deržavŷ. Mymo toho, že na okryslenŷch obšŷrjach chosnuje sja inčŷ jazŷkŷ, standardŷ i dyjalektŷ, to italjanjskij jazŷk jest nerozlučnŷj z ljudmy i narodom. Bŷlo toto možlyve v miscy, de regionalizm pid dajakŷma vzhljadamy jest vekšŷj jak v nas.

Ne ide hev lem o zjjedanja, ale tiž o toto, žebŷ sja spasty od teperišnij separacyi. Do dnes vekšŷna Lemkiv-Rusyniv nazŷvat svij dyjalekt prosto lemkivskŷm jazŷkom tak, jak bŷ to bŷl cilkom inčŷj jazŷk. Iščŷ 150 rokiv tomu nazŷvaly sebe rusnakamy, tak jak mŷ všŷtkŷ. Pomalŷ jednak oddiljaly sja od inčŷch rusyniv v veljoch aspektach.

Što treba nam z tŷm zrobyty? V idealjnŷm sviti zobraly bŷ sme najlipšŷch jazŷkoznavciv z každoj hrupŷ, zaperly ich v konferencyjnij saly i ne vŷpustyly, zaklja ne našly bŷ rozvjazanja na kodyfikacyju. Lyšaty totŷ hiperboli na ranti, striča tŷch specyjalistiv jest neobchidna. Zhromadžŷnja najlipšŷch fachovciv v jednŷm miscy v cily rišŷnja tak važnoj kvestyi vydyt sja mi najlipšŷm rozvjazanjom.

Iščŷ vekšŷm problemom odnosjačŷm sja do rusynjskoho jazŷka jest sposib, v jakij ho rekljamujeme. Navčŷty sja paru sliv, žebŷ pobesiduvaty z babom pry nastupnij stričŷ, znaty jak poprosyty o štosy do pytja, koly zachodyte do dekotrŷch sel, to všŷtko jest važne, ale ne starčŷt, žebŷ perekonaty kohosy do porjadnoho včŷnja sja jazŷka abo pysanja v nym. Totŷ cily dajut pryčŷnu lem do rozumlinja jazŷka povercha, ne sihanja hlubše.

I hev zas protynajut sja vŷsoka kuljtura i jazŷk. Zamist pribuvaty zaochočaty lem vŷminenŷma argumentamy, treba nam peredstavyty chosen, jakij vŷnykat z čŷtanja rusynjskŷch literaturnŷch tvoriv, a nastupni pysanja vlasnŷch. Ma toto velo korŷsty. Peršom z nych jest pohlublinja znanj o istoryi našoho narodu, jakŷ v prypadku vekšŷnŷ z nas sut, ščŷro besidujučŷ, barz nevelykŷ.

Druhom korŷstju jest pomahanja v popravljanju posterihanja jazŷka. Naš jazŷk može tvoryty šedevrŷ, što peretŷrvajut na nastupnŷ pokolinja, už ich precinj tvoryl. Po-našomu to ne jest čudačnŷj dyjalekt, pochodjačŷj z bidnoho hirskoho sospiljstva, ale kuljtura, jaku vartat prodolžaty.

Lyšŷl sja iščŷ ostatnij problem do obesiduvanja. Ide o sposobŷ včŷnja našoho jazŷka. Okrem prydbanja knyžkŷ, obizrinja paru filjmiv v interneti, cy zvidanja rodyčiv istnije neveljo potencyjnŷch sposobiv na včŷnja sja jazŷka. Tota sytuacyja vŷklykuje považnŷ problemŷ, prostŷj dostup do včŷnja sja jazŷka može micno vlynuty na joho posterihanja.

Bez instytucyj vŷsokoho abo i jakoj-nebud serednjoho rivnja, posterihanja jazŷka bude negatŷvne. Choc rekljamuvanja ho jest važne, to jest toto lem peršŷj krok. Priorytetom povynno bŷty otvorinja rusynjskŷch škil, ne lem osnovnŷch, ale tiž liceiv, gimnazyi, technikum i vŷsšŷch.

Zmohu, žebŷ perejty všŷtkŷ etapŷ edukacyi v rusynjskŷm jazŷku, tjažko perecinyty. Vkazuje ona prydatnist jazŷka, a tiž daje hlubokje znanja o rusynjskij istoryi, vedene v edukacyjnŷch strukturach. Koly taka edukacyja bude možlyva, potencyja chosnuvanja rusynjskoho jazŷka sja pobiljšŷt, dodatkovŷm chosnom bude stvorinja prostoru dlja naukovŷch i literaturnŷch tekstiv. Ostaly sme zozadu i dozvolyly sme na obnyžŷnja statusu našoho jazŷka. Ale ne jest najhirše; to, što stratyly sme abo čoho nykoly sme ne maly, možna iščŷ vŷpracuvaty. Vŷmahat toto rišučoho i konsekventnoho dijanja – povedinja, z jakoho naša sospiljnist neje znana.