Аддека недавно слухав им єден проґрам на радійови Єден (айно, є сякоє радіо), де ведучый, розказувучи за модерні проблемы Украйины, вспомнив ай за локалні біды, межи якыми ай шанса мати на Боржавськӯв полонинї вітрові електростанції, но тоже и баналноє смітя у рїках.

Из вітряками мож ищи даяк рїшити: по резултатам правоченя з ініціаторами рїшило ся йих не класти. Но правотити ся у судови из склянками з рїкы мало не выйде.

Гикой знаєте, смітя у рїцї ото проблема у нас уже дораз фурташня, за котру ся даже документалні філмы знимали!

Айбо як сьме ся убстали у сякӯв ситуації, ож такой наші любимі рїкы ся топлят у нашых нечистотах тай нехаротах?

Кукнеме мало у історію

Люди у верьховинах Карпат сторочами жили из свої земли, из свої худобы. Дораз ушытка выроба, яка ся людьми хосновала, была из натуралных матеріалӯв, які самі такой люди добывали. Їдїня, цуря, обув, бутор до хыжі… Дораз ушытко дома робило ся з матеріалӯв, які ся добывали такой туй: зеленина, колопнї, лен, дерево, кожа тай дале. Из матеріалӯв, які не мож было си учинити самому, были хыба выробы из скла тай жилїза. Но тото были выробы, што ся не куповали каждый динь тай служили декады. Сто рокӯв назад чилядня бы не выверло склянку у рїку – просто завто, ож тоту склянку пак ищи далшых сто рокӯв мож хосновати. Но час ся мало змінив, нє?

Изгруба, чилядник дораз нич не вымітовав. А што вымітовав, тото была орґаніка, котра ся метала у гнойище, з чого пак лиш быв хосен. Так, обы вымітовати дашто гет домак,  у рїку, такоє ся ставало нечасто.

Даже кидь поникаєме на самоє слово «смітя», та порозумієме, ож слово описує тото, што ся змітат віником, даякоє крыхӯтя, не бӯлше. Сто рокӯв назад люди мало што метали у воду, бо банално не было што метати.

Нова ера

Кониць 80-х, зачаток 90-х рокӯв. Ґлобалный світ прийшов ай ид нам. Приню̄с из собов шелиякі выгоды, но уєдно й проблемы, які з тыми выгодами искапчані. Ушыткі сьме ся радовали телевізорам, радіям, дїточым бавкам из пластмасы тай сінтетічного полотна, клейонкам тай міщукам, легкым пластмасовым бутылям…

Новых товарӯв прийшло море: удобні, прості, а головноє, ож дешеві продукты ставали из каждым годом щи май дешеві. Даякый час люди щи сохтовали тоты клийончані міщукы мыти та хосновати зась, закидь ся не рвут. Айбо кой чилядь истямила, ож тоты міщукы ся у бовтови давут задарь, удпала ай потреба йих сокотити.

Но што пак из тыми міщуками тай склянками чинити? Назбировало ся йих вже много. Ото не орґаніка, на гнӯй не вержеш, не перечинит ся зимльов. Ниякых централізованых інштітуцій, котрі бы вывозили смітя из села у 90-і не было, а у многых селах не є даже днись.

Датко тото пробовав палити зад города, хоть сяка практіка є дуже недобра на здоровля. Тровит ся ай чилядня, котроє тото палит, ай воздух, ай дерева навкруг, и даже зимля, на котрӯв ся палит.

Датко пробовав орґанізовати по селах вывоз того смітя даґде. Айбо ото бизӯвно не є переробка. Просто ся звожує пласт тай другі одходы на велику територію-колектор, де тото ся убстане навхтема (на стӯвкы ай изрї годӯв).

Но не менше люди йшли за дїдӯвьскым методом: што не можеш переробити дома, най забере вода. Мечут у рїку. Мечут цїлыми міхами ци даже тачками. Скло, пласт, жилїзо, пінопласт, батеркы…

Тото сотворят велику біду еколоґії нашого краю: тровит нам рыбу, тровит нам воду, засмічує міста, де сьме ся купали дїтьми. Но при тӯм проблема є многым май ґлобална, ги нам ся може видїти: сесе смітя тече дале, на території другых держав, котрі пак тоту проблему мусят рїшати замісто нас. Много смітя доплыват у море, засмічує море, из котрого пак имавут рыбу, котру пак мы купуєме у бовтови.

Світ искапчаный у карїку: туй сьме верли міщук у рїку, а через три рокы часткы того міщука будеме їсти у купленӯв у бовтови скумбрії…

Бизӯвно типирька ся звідаєте: «У кого треба веречи каміньом?»

Тко виноватый?

Исе дуже комплексна біда, у котрӯв не выйде нам дуже просто указати перстом, ож «тко наробив біду».

Ци виноватый простый чилядник у тому, ож вер склянков у воду? Бизӯвно, ож айно. Но, ануж задумайме ся, а які щи были варіанты у того чилядника? У селах нашої вирьховины ниґда не было налаженого сістема утилізації сякого смітя. Подаґде у нас аж до днись не є ниякых служб вывоза смітя. Даже вывоза! Уже нич не кажу за утилізацію ай переробку. Очима простого ґазды вӯн робит так, ги має чинити – мусит ся тої склянкы знебыти, бо она му на ґаздӯвствови не треба. Но из доступных варіантӯв у нього ся не убстає нич. Кидь смітя не сохтувут возити, кидь не хоч тото палити, обы не тровити свӯй дараб земли, та вержеш тото у воду. Даже кидь розумієш, ож тото є недобрі, но не дуже маєш алтернатив.

У сю̄м моментови хотїв бы-м вас друлити задумати ся над тым, яку долю зодповідности за ситуацію несе выробник такого товара. Чилдяник авадь орґанізація, што выробили тот міщук, бизӯвно знавут, ож його авадь тяжко, авадь домак нереално переробити. Выробникы дораз нич не інвестовали у методы навести порядок из тым смітьом, тай не давут куповачам інструкції по утилізації.

Так ми ся видит, ож мы домак забыли, ож за йсю проблему мали бы быти щи зодповідні люди, які сотворили тот продукт, якый нереално переробити. Маймало завто, ож они на тому заробили, но не пояснили людьом, што з тым дале.

Приведу вам аналоґію. Єсьте міссіонер, котрый приплыв на острӯв из аборіґенами, котрі до днись жили у релатівному балансови из свойов земльов. Даєте йим паклик швабликӯв у заміну за половину острова, котру они не хоснувут. Спозад неосторожности житель спалив си хыжу, умерло пару люди. Тко виноватый у ситуації? Жителї, котрі не додержали правила безпекы (за котрі може даже не знали), ци вы, тко дӯстав задурно пӯв острова, но не постарав ся навчити покупця свого товара хосновати го?

Руно так, кой чилядник у бовтови куповав свӯй первый целофановый міщук, из тым міщуком у комплектови не передали ся інструкції, ож куды тото мож а куды не мож вымітовати, як правилно утилізовати, тай што буде, кидь веречи у рїку. Буде глупо думати, ож чилядник ся до того додумат сам. Треба го учити.

Ци доста сьме вошколені?

Світ ся ґлобално зачав перенасычовати пластіками пӯсля Другої світової войны, кой много компаній, што выробляли воєнськоє матаржиня з пласту, не мали куды дївати свӯй товар, та зачали заходити на торг бытовых товарӯв. Нароставуча проблема из невозможностьов переробити пласты стала явнов лиш май пак. Тай світ уже переживав тоту крізу тай шкандалы з выробниками щи сперед тым, як мы ся з вами, дорогый читачу, даже родили. Но до нас тота проблема дӯйшла многым май потому.

Кидь валовшні сьте добрі розуміти анґліцьку, можете побзерати сись документалный філм. Кидь нє, попробуву ушытко пояснити пониже.

Кидь накурто: замісто того, обы узяти в рукы проблему тай методы єї рїшеня, выробникы пласту пустили читаву рекламну кампанію, обы псіхолоґічно переверечи зодповіднӯсть за йсю проблему из выробникӯв на хосновачӯв, ож: «Не мы виноваті, ож выробили сьме дашто, што шкодит природї кидь вывергнутоє, ай вы виноваті, ож выверли сьте».

Бизӯвно сьте видїли міліон соціалных реклам, котрі вас дрылявут перерабляти пласты замісто того, обы йих просто вымітовати. Ай? Исе на нас псіхолоґічно тисне, ож гибы лишек мы за тото зодповідаєме. Но ци знали сьте, ож из ушыткого пластика тай міщукӯв, котрі купуєте, ачий лиш 10-20% направду мож ефектівно переробити бодай єден раз? Айно, реаліта є така, ож булша частина пластӯв, які вам продавут, не мож переробити домак. Но при тому легко тыкати перстом у Федора Ковача из села Малинькі Великі, ож спозад нього міліоны люди у світови мусят їсти пластікові міщукы, бо Федор Ковач из села Малинькі Великі не самовошколовав ся за пласты тай не орґанізовав у селови смітьопереробну фабрику. Ейбо паскуда єден тот Федор Ковач!

Реаліта є така, ож нам треба бӯлш ся вошколовати – но як? Де? Тко тото має чинити? Фірмы, котрі выробили пласты, тай уже на нас читаво заробили, не будут нас вошколовати, не байлувут даже пробовати. Раз ушытко, што сьме выд них дӯстали, лиш фраза «не, тото вы недобрі хосновачі».

Треба зменшовати хоснованя пластӯв тай того, што не можеме переробити. Треба ся учити, што мож переробляти. Треба позоровати чилядь, ож сяка проблема є, тай як тото мож рїшати. Тко тото буде чинити?

Ініціатіва ЧИСТО ДЕ

Помежи многыма первов ся споминат ипен ися орґанізація, котра реґуларно чинит «еко-пікнікы», де ся збират повно чиляди, обы вычищати смітя из, наприклад, Вӯлшанського водохранилища. Прикапчувут ся туды не лиш прості люди из сел навкруг, но ай многі знамі лиця, котрых будеме упознавати, мож так уповісти, «из телевізора». Цїль того є не лиш просто захарити – бо вода принесе у яри нові склянкы – ай бӯлше упозоровати люди, ож така проблема є, тай тота проблема є великанська, натӯлко велика, ож даже ініціатіва chysto.de не може ї шіковно рїшити.

Проблема є ґлобална, тай дотыкат ся нас дуже силно. Мож так уповісти, ож нас, русинӯв, ися проблема ся дотыкат не менше, гикой люди, які живут ниже водов. Главноє, завто, ож у нас пак хыбно тычут перстом, указувучи, ож гибы проблему создаєме мы. Но тото не зовсім так – многі люди, ги ся уже казало, просто не мавут алтернатів, тай не мавут доста спеціфічного вошколованя на такоє.

Chysto.de уже добрі хоть тым, ож наробили доста «інформаційного шума», обы быти первыми, за кого я спомню, кой ся говорит за подобні проблемы. Айбо, гикой уже-м казав высше, просто вызберати смітя буде мало. Бо його ай дале продукує ся бӯлше, як мы валовшні переробити, ци ба даже вывезти гет из обшаря.

Єдным розумным методом раз є просто куповати менше, а купленоє старати ся хосновати. Но проблема вылїзат за границї нашого обшаря. Проблема ся зачинат там, де ся тот продукт выроблят у безконтролнӯв величинї и без сценарію̄в його далшої переробкы а утилізації. А йсе дашто, што єден ґазда контроловати не може, но на што будеме годни потенційно повплывати в будучности уєдно, а лиш уєдно.