Што робит з лемківского діялєкта властиво лемківскый діялєкт? Яка така особливіст так ярко выріжнат го помедже решты карпаторусинскых діялєктів? Певен, каждый лемко тотчас одповіст, же том особливістю є лемківскый акцент. Ай справды, хыба іщы деси в Карпатах мож почути такый акцент, як у лемків? Мыслю, же нї… Бо обає систем лемківского акцентованя сут уникальныма на всхіднословянскый простір. «Якы щы дві системы?», – почудуєте ся вы… Гм, спрібую пояснити!
Вшыткы мы знаме та приймаме яко аксіому, што лемкы звыкли акцентовати слова на предостатнїм складї. Яснї, тото тверджыня справедливе, але лем о західню Лемковину. На всходї, а навет місцеві тїж у центрі нашой гірской Отчызны, панує кус інна парадиґма, парадиґма рухомого акцента (на противаж західнолемківскому сталому акцентови), подібнї, як в рештї всхіднословянскых гварах. Она є, гыбы, том прехідном ланком, же оддїлят лемків од іх сусїдів – бойків а долинян з Надсяня. І коли, приміром, знаный пільскый языкознавец Здзїслав Штибер гварил, што правдивый лемківскый діялєкт выріжнат власнї лем тот західнолемківскый сталый акцент, то украінскый філёлёґ лемківского походжыня Іван Зїлинскый резоннї ствердил, же і всхіднолемківскый «чудернацький» хыткый рухомый акцент тїж варто раховати за особливу лемківску прикмету.
Чіткых меж медже двома акцентовыма парадиґмами не є – они плавнї преходят єдна в другу. Згаданы выжше языкознавцї, З. Штибер а І. Зїлинскый, спрібовали тоты меджы хоц якоси означыти. Посилаючы ся на своі велёрічны баданя, Здзїслав Штібер заявил, што коли в Вислоцї Горішнїм, Карликові, Белхівцях, Збоїсках, Прусіку а Новосільцях панує іщы сталый акцент (тобто такый, же падат на передостатнїй склад), то юж в Радошыцях, Должыцях, Чыстогорбі, Явірнику, Репедї, Полонній, Морохові, Загутинї, Сторожах, Сянічку, Костарівцях а рештї русинскых селах, прямуючы на пілніч і всхід од згаданых (наприклад, на Кінскім а Команчы), панує акцент рухомый.
Інаце повідаючы, коли щы в Вислоцї Горішнїм а Новосїльцях лемкы гварят «вíкно», то юж у Команчы а Чертежу люде гварят «вікно́». Лем тото тілько збіг обставин, што даный всхіднолемківскый акцент ся збіг з лїтературным украінскым акцентом. Поправдї же він або продолжує загальну «галицку» традицію (приміром, «висїля́» (Команча, Гломча), «піка́р» (Морохів, Чертїж) / «пека́рь» (Лупків, Воля Мигова)), або ж творит свою власну традицію (приміром, «чере́викі», «лїво́м ру́ком» (Кінскє), «го́лова» (Команча), «вівцї́» (множына од «вівця́»; Сянічок)), або ж місцями прецїж ся затягат до західнолемківской традиції (приміром, «но́га», «во́да», «ста́ра» (Кінскє), «ко́жух» (Чыстогорб)), або ж даколи навет выказує два можливы варіянты акцентованя (наприклад, «роби́л» (частїйше) і «ро́бил» (рідко) (Кінскє), «ю́гас» і «юга́с» (Чыстогорб)).
Іщы веце інтереса додає тот факт, што акцент навет двох сусїднїх гвар може ся не збігати! Наприклад, коли в Чыстогорбі вам акцентуют «вíкно», то в Команчы вам акцентуют «вікно́». Ідентична ситуація трафит ся й коло Сянока, там через село Чертіж іде «доро́га», а през Сянічок юж буде шла «дорога́». Остатнїй примір взагалї барз показовый, бо демонструє, што на сходї Лемковины панує настілько чудна ситуація, што навет даякы загальны всхіднословянскы слова з акцентом на передостатнїм складї (які цалком не суперечат західнолемківскій традиції, а радше наопак єй підперают) там прерабяют під свій індивідуальный манїр. Властиво за то Іван Зїлинскый і назвал даный тип акцента «чудернацьким», бо він є барз ромаітый і встановити для него якыси чіткы правила є дос тяжко.
У підсумку, така то акцентова ситуація дїє ся на всходї Лемковины 🙂 Веце о всхіднолемківскім акцентї зможеме ся дізнати в наступных публїкаціях, а ниже запрашам ся ознакомити з мапом акцентовых ізоглос:
Рис. 1 Діялєктольоґічна карта Лемківщини й сумежних говорів
украінского языкознавця (лемка!) І. Зїлиньского
Пояснїня до мапы (позначкы моі):
- Червена ленія – всхідна меджа сталого акцента за баданями Здзїслава Штибера;
- Синя ленія – всхідна меджа сталого акцента (дополнена) за баданями Івана Зїлинского;
- Світла зелена мітка – село Команча (місц. Кума́ньча);
- Світла фіолетова мітка – село Чыстогорб;
- Темна фіолетова мітка – село Кінскє (місц. Кíньской);
- Темна зелена мітка – село Чертїж;
- Світла синя мітка – село Сянічок;
Жрудла:
- Stieber, Zdzisław. 1956-64. Atlas językowy dawnej Łemkowszczyzny, 8 vols. Łódź.
- Іван Зілинський. 1934. Питання про лемківсько-бойківську мовну границю.